Κάπου μεταξύ Σουρρεαλισμού, Ψυχανάλυσης και Αριστεράς

[Ρεύματα Ιδεών]

του Θέμη Ρούπακα

»Είμαστε δεξιοτέχνες στην εξέγερση. Δεν υπάρχει ένα μέσο που να μην είμαστε σε θέση να χρησιμοποιήσουμε, αν χρειαστεί. » (Andrè Breton, Μανιφέστο του Σουρρεαλισμού, 1924)

Ο όρος σουρρεαλισμός (ή υπερρεαλισμός) εμφανίζεται για πρώτη φορά στα 1917 όταν ο Γκιγιόμ Απολινέρ (Guillaume Apollinaire, γάλος ποιητής) χαρακτηρίζει ως σουρρεαλιστικό το ανορθόδοξο θεατρικό του έργο <<Οι μαστοί του Τειρεσία>> (Les Memelles de Tiresias).Ωστόσο ο σουρρεαλισμός ως κίνημα οφείλει το διακηρυκτικό του επιφώνημα, την καλλιτεχνική του σκοποθεσία, την κοινωνικοπολιτική του απεύθυνση και τον αυτοπροσδιορισμό του στον Andrè Breton. Όπως αναφέρει ο Emmanuel de Waresquiel¹, ο σουρρεαλισμός ως ιδέα <<συλλήφθηκε>> το 1919 όταν Ο A. Breton κι η Philippe Soupeau πειραματίστηκαν πάνω σε μια μορφή γραφήματος μεταβλητής ταχύτητας. Λίγα χρόνια αργότερα, στο Παρίσι του 1924, ο A. Breton εκδίδει το Μανιφέστο του Σουρρεαλισμού (Manifeste du Surrealisme) και ορίζει τον τελευταίο ως εξής:

Σουρρεαλισμός, όνομα ουσιαστικό. Γνήσιος ψυχικός αυτοματισμός με τον οποίο εκφράζει κανείς γραπτά, είτε προφορικά, ή με οποινδήποτε άλλον τρόπο την αληθινή λειτουργία της σκέψης. Η υπαγόρευση της σκέψης χωρίς κανένα λογικό έλεγχο, πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική έννοια.

Σύμφωνα με την φροϋδική αντίληψη, η διαμόρφωση του ψυχικού κόσμου του ατόμου ορίζεται κατά κύριο λόγο μέσω της ψυχικής πάλης των ορμών, που προσπαθουν να εξομοιωθούν με την αρχή της πραγματικότητας (φροϋδικό αξίωμα), και των μηχανισμών άμυνας του Υπερεγώ. Όταν ο Sigmund Freud γράφει ότι το όνειρο είναι η βασιλική οδός προς το υποσυνείδητο² εννοεί ότι κατά την διάρκεια του ύπνου εξασθενείται και παραμερίζεται κάθε μορφή ηθικής αναστολής που φέρει το προσωπείο της υπερεγωικής συνείδησης. Έτσι η ερμηνεία των εικόνων που εμφανίζονται στα όνειρα θα σημάνει την κατανόηση των υποσυνελιδητων σκέψεων και κατ’ επέκταση την θεραπεία του ψυχωσικού ασθενούς.

Για την κατανόηση της σχέσης των δύο κινημάτων (σουρρεαλισμού και ψυχανάλυσης) και για να γίνει αντιληπτό αυτό που ο σουρρεαλισμός προτάσσει και εκθειάζει ως αυτόματη γραφή πρέπει να ανατρέξουμε βαθύτερα στην βιβλιογραφία της ψυχανάλυσης -και δη την φροϋδική. Κρίσιμες για την κατανόηση έννοιες κρίνονται αυτές της μετουσίωσης ³ και του ναρκισσισμού.⁴ Για τον ναρκισσισμό ο Freud γράφει: Ο πρωτογενής ναρκισσισμός είναι η κατάσταση του εγώ που εμπεριέχει όλη την διαθέσιμη λίμπιντο. Στο στάδιο αυτό η λίμπιντο επενδύει το εγώ ως σεξουαλικό αντικείμενο.⁵ Η μετουσίωση θεωρείται από τον Freud ως ένα από τα 4 είδη άμυνας που χρησιμοποιεί το εγώ για να καταστείλει τις ενορμητικές εξάρσεις. Η ροή της ορμής, λοιπόν, παρεκκλίνει και παίρνει με τον τρόπο αυτό τον δρόμο της μετουσίωσης. Λέμε ότι μια ορμή έχει μετουσιωθεί από την στιγμή που η λίμπιντό της έχει αποστραφεί από την πρώτη της σκοποθεσία, να αποκτήσει μια σεξουαλική ικανοποίηση, για να τεθεί στην υπηρεσία μιας κοινωνικής σκοποθεσίας, να γίνει καλλιτεχνική, διανοητική ή ηθική.

Η ναρκισσιστική χροιά έιναι αδιαμφισβήτητα έντονη στα έργα των σουρρεαλιστών και αποδίδεται τόσο με την χρήση σεξουαλικών σημαινόντων (πέος από τον Νταλί, ερωτικές σκηνές με γλαφυρές περιγραφές από Αντονέν Αρτό κ.ά.) όσο και με την έντονη μυστικοπάθεια και την στρόφή προς τα έσω που χαρακτηρίζει την ποίηση της σχολής. Όσο για το αν το σουρρεαλιστικό έργο ως καλλιτεχνικό προϊόν είναι <<παραστρατημένη>> σεξουαλική διάθεση που απωθήθηκε και κατέληξε να περιβληθεί τον μανδύα της Τέχνης το κείμενο του Πωλ Ελυάρ (Πρωταρχική, από την συλλογή »Ο έρωτας η ποίηση», 1929) διαφωτίζει πλήρως επαληθεύοντας τα ισχυριζόμενα :

Τα μάτια της είναι πύργοι φωτισμένοι
κάτω απ΄το γυμνό της μέτωπο

Στο διάφανο λουλούδι
οι γυρισμοί της σκέψης
ακυρωνουν τις λέξεις που είναι κούφιες

Αυτή διαλύει όλες τις εικόνες
θαμπώνει τον έρωτα και τους δύστροπους ίσκιους του
αυτή αγαπάει – αγαπάει να ξεχαστεί

Η υπέρθεση ,λοιπόν, της αυτόματης και ονειρικής γραφής και η αναγωγή της σε λυδία λίθο του σουρρεαλισμού θα τροφοδοτήσει τον διάλογο για την οριοθέτηση του σημείου τομής ψυχανάλυσης και σουρρεαλιστικού κινήματος.

«Ο σουρρεαλισμός δεν είναι μορφή της ποίησης.

Είναι μια κραυγή του πνεύματος που ξαναγυρίζει στον εαυτό του με την απεγνωσμένη απόφαση να σπάσει τις αλυσίδες του.

…και την ανάγκη με υλικά σφυριά.

(Andre Breton, Διακήρυξη της 27ης Ιανουαρίου 1925)⁶

Ιστορικά, πέρα από την υιοθέτηση της φροϋδικής διδασκαλίας, την έμνευση από την ψυχαναλυτική επιστήμη, τις συνεχείς παραπομπές σε αντίστοιχη βιβλιογραφία, έχουμε και προσωπικές επαφές εκπροσώπων του σουρρεαλιστικού κινήματος με αυτούς του ψυχαναλυτικού. Στα 1929 ο Salvador Dali αρθρογραφεί για την παράνοια στο Litterature και δέχεται την κριτική αλλά και την κατ’ οίκον επίσκεψη του Γάλλου ψυχιάτρου και ψυχαναλυτή Jacques Lacan. Ο Andre Breton ψυχαναλύεται για τρία χρόνια με τον Αλσατό, ιατρό και ιδρυτικό μέλος της γαλλικής εταιρίας Renè Laforgue. Ταυτόχρονα ο Ανδρέας Εμπειρίκος, αρχιτέκτονας, ο κυριότερος εκπρόσωπος του σουρρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα και πρώτος πρύτανης του ΑΠΘ (!) ιδρύει ψυχαναλυτική ομάδα που επισημοποιείται το 1950 με την αποδοχή της από την Ψυχαναλυτική Εταιρία των Παρισίων.

«Να αλλάξουμε τον κόσμο είπε ο Μαρξ. Να αλλάξουμε ζωή είπε ο Ρεμπό: αυτά τα δύο συνθήματα αποτελούν ένα για εμάς. ( Andrè Breton, από ομιλία στο συνέδριο των συγγραφέων το 1929)

Η αναγωγή στο άτομο κι η στροφή στον υποκειμενισμό, πέρα από θεωρητικό οικοδόμημα της σχολής των υπαρξιστών, αποτέλεσε εφαλτήριο στάδιο της θεωρησιακής συγκρότησης της ψυχαναλυτικής συλλογιστικής. Την ίδια περίοδο ο δυϊσμός ατομικού-κοινωνικού ξεπροβάλλει μέσα από το έργο των κριτικά υποκειμένων στον μαρξισμό φρανκφουρτιανών φιλοσόφων. Η απλοϊκή αυτή και αγοραία σύλληψη της διάστασης μεταξύ ατομικού και κοινωνικού έθεσε την ψυχανάλυση στο περιθώριο της επαναστατικά διαθέσιμης σκέψης, θεωρώντας την μάλιστα θεσμό αστικό και αντιδραστικό. Ο λόγος ήταν προφανής: Ο μαρξισμός ως επαναστατικό προσδιοριζόμενο κίνημα και με αυστηρώς οριοθετημένα τα ιδεολογικά του σύνορα θεωρούσε κατά τον μέγιστο βαθμό την έννοια του υποκειμένου ως δεδομένη. Κυριαρχούσε, δηλαδή, η σύλληψη του ιστορικού υποκειμένου- το υποκείμενο ως φορέας μιας ιστορικής νομοτέλειας. Ο μαρξισμός προσέλαβε την ιστορικότητα του υποκειμένου μέσα από την ελπίδα -και ενίοτε την βεβαιότητα- ότι ο εξορθολογισμός του υποκειμένου, που θα επιτευχθεί μέσα από την αναγνώριση των ταξικών του συμφερόντων, θα επιφέρει την υπέρβαση καθε πλαστής συνειδήσεως και την αυτοπραγμάτωσή τού.

Οι μεταμαρξιστές στοχαστές κατάφεραν να υπερφαλαγγίσουν το πρόβλημα αυτό και τόλμησαν να χρησιμοποιήσουν ψυχαναλυτικά εργαλεία για την ενδελεχέστερη μελέτη του μαρξιστικού λόγου. Η συνειδητοποίηση ότι το υποκείμενο δεν είναι «μοναχικός ταξιδιώτη»ς αλλά βρίσκεται σε διαλλακτική σχέση με τον κοινωνικό του περίγυρω (γονείς, θεσμοί, κοινωνικοποίηση) συναντάται αρχικά στον Αλτουσέρ.⁷ Η μήτρα της συλλογιστικής αυτής, ωστόσο, αντλείται από τον Hegel και τον Kozev⁸ -των οποίων δράττεται κι ο Lacan εξάλλου- και δομείται η κλασσική θέση ότι η επιθυμία του ανθρώπου είναι η επιθυμία του Άλλου. Στη συνέχεια πληθώρα συγγραφέων αντλεί εργαλεία από την επιστήμη της ψυχανάλυσης (Λ. Αλτουσέρ, «Για τον Μαρξ και τον Φρόυντ»-Wilhelm Raich, «The Freudian left»,-H. Marcuse, «Ελευθερία, Ψυχανάλυση και Πολιτική» κ.ά.)

Επιστρέφοντας στην σχολή των Γάλλων σουρεαλιστών και ανιχνεύοντας την σχέση τους με το επαναστατικό κίνημα αντλούμε σημαντικά στοιχεία. Λίγο μετά την έκδοση του Μανιφέστου το 1924 αρκετοί σουρεαλιστές τρέφουν σχέσεις συμπάθειας με το Κομουνιστικό Κόμμα. Το επίσημο όργανο του σουρεαλιστικού κινήματος ήταν αρχικά το περιοδικό La revolution surrealiste (1924-1929). Με την ωρίμανση της μαρξιστικής τακτικής, την επιτυχία της λενινιστικής δοκιμής, υπό την πίεση του μεσοπολέμου αλλά και με την εγκατάλειψη των μηδενιστικού τύπου διακηρύξεων από τους σουρεαλιστές, το περιοδικό μετονομάζεται σε La Surrealisme au service de la revolution (1930). Ο συγχνωτισμός και η πολιτική συνοδοιπορία γρήγορα έφτασε σε ρήξη. Το ΚΚ Γαλλίας δεν ανεχόταν την ελευθεριότητα, το αδέσμευτο του πνεύματος και τον αναρχισμό των σουρεαλιστών. Από την άλλη οι τελευταίοι δεν μπόρεσαν να αποδεχθούν την ολοκληρωτικού τύπου πειθαρχία και το αντιδραστικό πνεύμα του Κόμματος. Έτσι υιοθετήθηκε η πολιτική της «παρέμβασης από τα αριστερά» ξέχωρα πλέον από το ΚΚΓ, τακτική που προσέκειτο στον L. Trotsky με τον οποίο ο A. Breton συναντιέται στο Μεξικό το 1938.

Συνοψίζοντας, το κίνημα του σουρεαλισμού έθεσε στέρεα τα θεμέλιά του τόσο στο καλλιτεχνικό στερέωμα όσο και στο φιλοσοφικό. Η υπέρβαση του αισθητού κόσμου με την καταγραφή υποσυνείδητων ενεργειών, η παντοδυναμία του ονείρου και το ανυστερόβουλο παιχνίδι της σκέψης αποτελούν διαχρονικές συνιστώσες διαμόρφωσης της καλλιτεχνικής πρακτικής και μεθόδου και ,αναντίρρητα, αναπόφευκτες λειτουργίες του ανθρώπινου ψυχισμού. Ο Σουρεαλισμός ήταν κίνημα με σαφή και εμπρόθετη την θέληση του για ρήξη κοινωνικοπολιτική. Δεν περιορίστηκε στην αμφισβήτηση των αστικών αρχών και την αποδόμηση ή τον χλευασμό της κυρίαρχης αισθητικής. Δεν αρκέστηκε στο να δώσει έμφαση στις σκοτεινές πλευρές της σκέψης, να υπερθεματίσει την επιθυμία, να προβάλλει ως είναι την νευρωτική και διαστροφική μας σεξουαλικότητα ισορροπώντας μεταξύ του ονειρικού και του παραλόγου. Ο Σουρεαλισμός ως κίνημα βιώσιμο (και γιατί όχι σύγχρονο) θέλει να ξεμπερδεύει πια με τον ευνουχισμένο, αλλοτριωμένο, περιχαρακωμένο άνθρωπο, τον υποβιβασμένο στις κατηγορίες του «κάνω» και του «έχω».

«Ποίησις είναι η ανάπτυξις στίλβοντος ποδηλάτου»

(Α. Εμπειρίκος)

1Emmanuel de Waresquiel, »Ο αιώνας των ανατροπών-Λεξικό των κινημάτων αμφισβήτησης στον 20ό αιώνα», (εκδόσεις Οξύ), (1998)

2S. Freud, »Η ερμηνεία των ονείρων», μτφρ. Λ. Αναγνώστου, (εκδόσεις Επίκουρος), (1993)

3S. Freud, »Pour introduire le narcissisme», στο la vie sexuelle, (P.U.F.), (1969)-

4S. Freud, »trois essais sur la theorie de la sexualite», (Gallimard),(1962)

5Σ. Φρόυντ, Ο πρόεδρος Σρέμπερ, στο «Πέντε ψυχαναλύσεις…», (P.U.F.), (1954)

6Maurice Nadeau, «Ιστορία του Σουρρεαλισμού», μτφρ. Α. Παπαθανασόπουλου, (εκδόσεις Πλέθρον), (1978)

7Λ. Αλτουσέρ, «Θέσεις», (εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα), (1983)

8Ρώσος αυτοεξόριστος από το καθεστώς στοχαστής που κατά περιόδους δίδαξε στο Παρίσι Φαινομενολογία του Πνεύματος του Hegel στην Ecole Pratique des Hautes Etudes

Αναδημοσίευση: king crimson

shortlink: http://wp.me/pPn6Y-13b